سنڌي پهاڪا - علي نواز وفائي

سنڌي پهاڪا

علي نواز وفائي

دنيا جي هر هڪ ملڪ جو لوڪ ادب بلڪل مختلف ۽ جدا جدا هوندو آهي، ۽ انهي لوڪ ادب جي نصيحتن ڀرين نتڪن ۾ اهي راز ۽ رمزون سمايل هونديون آهن، جن کي جيڪڏهن ٿورو غور ۽ فڪر، سمجھ ۽ سوچ سان پروڙڻ جي پچار ڪبي ته ڪيئي نصيحت ڀريا نڪتا نڪري نروار ٿيندا نظر ايندا رهندا آهن.

لوڪ ادب ۾ گهڻائي موضوع ملندا رهندا آهن، مگر پهاڪن جو جيڪو سلسلو اسان جي سامهون ايندو رهي ٿو، جيڪڏهن انهن جي مختصر ۽ محدود ۽ معنيٰ خيز مطلب تي لکڻ تي ويهبو ته ڪيئي دفتر درڪار ٿي ويندا.

ڇو ته پهاڪن جي معنيٰ ۽ مطلب، شرح ۽ تاريخي پس منظر جهڙين سمورين ڳالهين لاءِ وڏي مطالعي، معلومات ۽ تحقيق جي ضرورت هوندي هي. تنهن کانپوءِ وڃي پهاڪن جي صحيح پروڙ پئجي سگهندي. پهاڪا بذات خود وقت ۽ حالتن، ماحول، معاشي ۽ اقتصادي اٿڻي ويهڻي، رفتار ۽ گفتار، کائڻ ۽ پيئڻ، رسم ۽ رواج، محفلن ۽ مجلسن، گويا انسان جي زندگيءَ ۽ ان وقت جي حالتن جي صحيح ترجماني ڪندا رهندا آهن.

جيئن ته هر هڪ فنڪار پنهنجي دور ۽ وقت جو بيباڪ ترجمان هوندو آهي، ۽ جا شيءِ پنهنجي اکين سان ڏسندو آهي، تنهن کي پنهنجي قابليت ۽ لياقات جي سانچي ۾ وجهي، پنهنجي ملڪ جي ماڻهن جي اڳيان پيش ايندو رهندو آهي.

انهن پهاڪن مان هر پڙهندڙ کي، ان دور جي بلڪل صحيح ۽ صاف تصوير نظر ايندي رهندي آهي، سگهڙن جي تجربي ۽ آزمودي، ۽ بلند خيالن جو به اندازو لڳائي سگهبو آهي. پنهنجو ذاتي خيال آهي ته سنڌي پهاڪن جي جيڪڏهن تحقيقات ڪري، انهن کي ڪتابي صورت ۾ آڻجي ته گويا سنڌي علم ۽ ادب ۾ به پورو اضافو ٿيندو، ۽ پڙهندڙن کي به پنهنجي پهاڪن جي پوري پوري پرور پئجي ويندي.

اڄ ڏينهن تائين پهاڪن جهڙي فن ڏانهن ڪنهن به اديب ۽ اهل قلم توجه نه ڏنو آهي. جنهن ڪري پهاڪن جو فن آهستي آهستي، اسان جي محفلن ۽ مجلسن مان وڃي ٿو ختم ٿيندو. انهي فن کي محفوظ ڪرڻ جو صرف هڪ ئي طريقو آهي، ته سنڌ جي سمورن پهاڪن کي ڪتابي صورت ۾ آڻجي ته بهتر ٿيندو. ۽ اسان جي ادب جو دامن پهاڪن جي فن سان مال مال ٿي ويندو.

جيئن ته سڄي سنڌ کي مختلف حصن ۾ ورهائي، انهن تي جدا جدا نالا رکيا ويا آهن. سنڌ جو ڪافي حصو لاڙ ۾ اچي وڃي ٿو. وچولي وارا، حيدرآباد کان هيٺين واري ڀاڱي کي لاڙ سڏيندا آهن، ۽ اپر سنڌ وارا نوابشاھ ضلع کان هيٺين واري ڀاڱي کي لاڙ تصور ڪندا آهن، جنهن ۾ دادو ضلع جو اڌ، ۽ مارئي جو ٿر جو وڏو حصو انهي ۾ اچي وڃن ٿا. اپر سنڌ ۽ لوئر سنڌ، لاڙ ۽ وچولي جا پهاڪا پڻ جدا جدا آهن. مان هتي پڙهندڙن لاءِ ڪي انهن پهاڪن جو مطلب ۽ معنيٰ ڪڍڻ جي ڪوشش ڪندا ته بهتر ٿيندو.

*  هلي آئون نه سگهان، لک لعنت گوڏن تي.

*  اڳيان ويا وسري، پويان لڳا مصري.

*  نڪ نه ناسان، سنگهان ڇا سان.

*  جهنگ جهر جي جهرڪي، جهٽي ويئي جهار.

*  جيڪو پيئي ترو، تنهن کي تپ نه ٿئي ٻرو.

*  ڪڪڙ ڪورين جو، نانءُ وڏيري جو.

*  ڌوٻي ڌوئي، مالڪ روئي.

*  لڳو نه لڳو، تنهنجو هڏ گڏ ڀڳو.

*  کائڻ لاءِ کرو، ڪمائڻ لاءِ ٻرو.

*  ڌڻ ته ڌڻي، نه ته وڪڻ کڻي.

*  وار ته ڦڻي، نه ته ڪوڙاءِ کڻي.

*  جيڏا شهر، تيڏا قهر.

*  چمڙي وڃي، دمڙي نه وڃي.

*  وات کائي، اک لڄائي.

*  منهن ملان جو، اکيون چور جون.

*  اڇي ڏاڙهي، اٽو خراب.

*  جنڊ کڻ ته جنڊ ڳورو، پڙ کڻ ته پڙ ڳورو.

*  غريبن جي مڏي، ٻه رليون ٽين تڏي.

*  جن ڇڏي ڀوت ڇڏي، پر مان نه ڇڏيان.

*  جاڏي پير تاڏي خير.

*  اندر لنگهڻ، ٻاهر کنگهڻ.

*  جڏا جياري، مرڪندا ماري.

*  لنڊيون لوٺيون لک، هڪ الله جي رک.

*  گهر ۾ ڪين، ته به گهوڙي تي زين.

*  سچي ڳالھ سوٽي جي، ٻيڙي ٻڏي کوٽي جي.

*  جهڙي ڇالي، تهڙي پني، هن لاهي، هن کي ڏني.

*  هنر واري جي گهڙي، بي هنر واري جي ڄمار.

*  ڪاڻو پٽ، کاٽائو ڀلو.

*  ٻڏڻ ويو آهي وسري، لڏڻ آيو آهي مراد.

(علي نواز وفائيءَ جي ڪتاب ”رتيءَ جي رهاڻ“ ڇپايل وفائي اڪيڊمي ڪراچي ڇاپو پھريون سال ۱۹۷۸ع تان ٿورن سان کنيل)