سنڌي لفظن جي اوسر - ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي

سنڌي لفظن جي اوسر

ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي

اسانجي سنڌي ٻولي، ڀارتيه آريه ڀاشائن (Indo Aryan Languages) جي سٿ ۾ اهم درجو ولاري  ٿي. اُن جي بنيادي بيهڪ انهن ٻولين جي بناوت وانگر ئي آهي. جيتوڻيڪ اوسر جي سلسلي ۾ سنڌيءَ ۾ ڪجھ نراليون خاصيتون به پيدا ٿيون آهن. ساڳيءَ طرح، سنڌيءَ ۾ ڪتب ايندڙ گهڻا لفظ اُهي آهن، جيڪي سنسڪرت، پالي، پراڪرت ۽ اپڀرنش منزلن کي پار ڪري اسان جي ٻوليءَ ۾ پهتا آهن. انهن کان سواءِ عربي، فارسي، انگريزي ۽ ٻين ڪن ٻولين جا ڪيترا ئي لفظ به سنڌيءَ جذب ڪري، پنهنجا بڻائي ڇڏيا آهن. جهڙيءَ طرح هر قوم، هر ملڪ کي پنهنجي تاريخ آهي، تهڙيءَ طرح ٻوليءَ جي گهڻن ئي لفظن جو به پنهنجو دلچسپ داستان آهي. وڪاس جي سلسلي ۾ ڪي لفظ پنهنجي صورت ايتري قدر بدلائي ٿا ڇڏين، جو انهن جو اصل روپ سڃاڻڻ ئي مشڪل ٿيو پوي. ڪي وري پنهنجيءَ معنيٰ ۾ به چڱي تبديل آڻيو ڇڏين. اچو ته هتي چونڊ سنڌي لفطن جي بڻ- بنيادي ۽ اوسر جي ڄاڻ حاصل ڪريون.

’سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪارج‘ تي هڪ نظر - آفتاب ابڙو

’سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪارج‘ تي هڪ نظر

آفتاب ابڙو

آ ڪو ايڏو اديب يا نقاد نه آهيان، نڪو وري ٻوليءَ تي عبور هجڻ جي دعوا اٿم، نه وري هرڀور ڪنهن جون وڏون ڪڍڻ جو شوق اٿم. بس، ادب جو هڪ ادنيٰ شاگرد آهيان. پنهنجو قومي فرض ڄاڻندي، سنڌي ٻوليءَ جي صحت، سڌاري ۽ واڌاري لاءِ وت آهر ويچاريندو رهندو آهيان. مان انتهائي ٿورائتو آهيان، خاص طور جناب ڊاڪٽر بخش خان بلوچ، ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي، سراج الحق ميمڻ، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، ڊاڪٽر نواز علي شوق، ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي، ڊاڪٽر اياز حسين قادري، جناب عبدالڪريم سنديلي ۽ پنهنجي سائين صفدر علي شاھ جو، جن منهنجي تنقيدي مضمونن ’سچل جو سنيهو‘ (پيغام فيبروري- مارچ ۱۹۸۵ع) ۽ ’درسي ڪتابن جو جائزو‘ (پيغام، آڪٽوبر- نومبر ۱۹۸۶ع) کي ساراهيو ۽ مونکي وڌيڪ لکڻ لاءِ همٿايو.

ٻوليءَ ۾ پھاڪا چوڻيون ۽ محاورا - ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي

ٻوليءَ ۾ پھاڪا، چوڻيون ۽ محاورا

ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي

انسان، ٻوليءَ ذريعي جڏھن پنهنجي جذبات ۽ ويچارن جون اظھار ڪري ٿو، تڏھن ھو گھربل لفظ چونڊي، پنهنجي مرضيءَ مطابق جدا جدا نمونن ۾ انهن کي ڪتب آڻي سگھي ٿو. ھن تي فقط اھا پابندي آھي ته ٻوليءَ جي وياڪرڻي (گرامر) سرشتي جي ڀڃڪڙي نه ڪري. مثال طور، جيڪڏھن ڪنهن کي ڪو ڪتاب گھرجي، ته ھو الڳ الڳ جملن ذريعي پنهنجي خواھش ظاھر ڪري سگھي ٿو.مون کي ھيءُ ڪتاب کپي، ھيءُ ڪتاب گھرجيم، ھن ڪتاب جي گھڻي ضرورت اٿم، مان ھيءُ ڪتاب خريد ڪندس، مونکي هي ڪتاب هٿ ڪرڻو آهي. وغيره.

ھنن جملن جي بيھڪ چاھي ھڪ ٻئي کان بدليل آھي، پر انهن ذريعي جيڪا خواھش ظاھر ڪئي ويئي آھي، اھا گھڻي قدر ھڪ جھڙي آھي. ٻوليءَ جي اھڙن جملن کي “آزاد استعمال” (Free Expressions) چئجي ٿو، ڇاڪاڻ ته انهن جي ڪتب آڻڻ وقت ڳالھائيندڙ کي آزادي آھي ته، ھو پنهنجي مرضيءَ مطابق لفظن جي چونڊ ڪري، انهن کي جدا جدا بيھڪ وارن جملن ۾ ڪتب آڻي سگھي ٿو.

معاشي ۽ اقتصادي پهاڪا، چوڻيون ۽ اصطلاح - عبدالڪريم پٺاڻ

معاشي ۽ اقتصادي پهاڪا، چوڻيون ۽ اصطلاح

عبدالڪريم پٺاڻ

ڪنھن قوم جي سماجي تاريخ ۾ رڳو واقعاتي حقيقتون نه پر سماجي سچايون (Social Realities) به موجود هونديون آهن. ”حقيقت“ (Fact) ۽ ”سچ“ (Truth)، ان طرح سماجي اڀياس جي خيال کان ٻه جدا شيون آهن. حقيقت جو تعلق واقعي حقيقت سان آهي ۽ سچائيءَ جي انهيءَ تصور سان آهي، جنهن کي ڪنهن سماج جي اندر چئلينج ڪري نه ٿو سگهجي. واقعات جن کي تاريخ ۾ حقيقت جي حيثيت حاصل ٿئي ٿي، سي هر طرح سان قابل اعتبار نه ٿا ٿي سگهن، پر سچايون هر طرح سان قابل اعتبار ٿين ٿيون. مثال طور سنڌ ۾ چاليهي جي ڏينهن ۾ درياھ تي چڙھ يا چاڙھ (Rise) ٿئي ٿو. واقعات جي خيال سان اسان جو هي بيان (Statement) هر طرح سچو آهي، پر سچ جي اعليٰ معيار جي لحاظ کان بيان کي ”غير موزون“ به سڏي سگهجي ٿو. ڇو ته اهو ضروري ناهي ته درياھ کي چاڙھ فقط چاليهي جي ڏينهن واري مقرر مدي اندر ٿئي. ائين به ٿيو آهي، ته برساتن ۾ ٻين طبعي حقيقتن جي ڪري دريا کي چاڙھ اچي ٿو، جنهن لاءِ ڪو به وقت مقرر نه آهي. ان طرح ”چاليهي جو چاڙھ“ هڪ واقعاتي حقيقت آهي پر چاڙھ هڪ سچ آهي؛ توڙي جو ٻنهي ڳالهين جو واسطو درياھ جي ڪارڪردگيءَ سان آهي. اهڙيءَ طرح هر سماج ۾ ڪي واقعاتي حقيقتون رونما ٿين ٿيون ۽ ڪي سچايون موجود هونديون آهن. واقعاتي حقيقتون هڪ خاص قسم ۽ خاص صورت حال جي پيداوار ٿينديون آهن. ”چاليهي جو چاڙھ“ هڪ خاص صورتحال جي طرف اشارو ڪري ٿو، ٻي حالت ۾ چاڙھ يا اٿل (Inundation) هڪ عام صورتحال آهي ۽ ڪنهن خاص عرصي سان ٻڌل ناهي.

سنڌي لوڪ ادب ۾ پهاڪا، چوڻيون ۽ محاورا - ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي

سنڌي لوڪ ادب ۾ پهاڪا، چوڻيون ۽ محاورا

ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي

ڪنهن به ٻوليءَ ۽ اُنهيءُ جي اَدب ۾ پهاڪن، چوڻين ۽ محاورن کي گهڻي اهميت حاصل ٿيل آهي. انهن جي استعمال ڪرڻ سان ٻولي اثرائتي ۽ نزاڪت واري بڻجي پوي ٿي. سماجي لحاظ کان به اهم آهن، ڇاڪاڻ جو اُنهن ۾ اسين عوامي زندگيءَ جي جدا جدا پهلوئن ۾ صاف عڪس پسي سگهون ٿا.

پهاڪا، چوڻيون ۽ محاورا لوڪ اَدب جو هڪ اهم حصو آهن. سنڌي لوڪ اَدب جو هڪ اهم حصو آهن. سنڌي لوڪ اَدب تي سنڌ ۽ هند ۾ گهڻيئي ڪتاب ۽ تحقيقي مقالا شايع ٿيا آهن، جن ۾ سنڌي لوڪ اَدب جي جدا جدا صنفن تي گهرائيءَ سان ويچار ڪيو ويو آهي، پر اُنهن ۾ پهاڪان، چوڻين ۽ محاورن جي اهميت تي خير ڪو ڌيان ڏنو ويو آهي. “فوڪ لور” يعني عوامي تهذيب، تمدن جا ڪهڙا بنيادي عناصر آهن، انهن ۾ لوڪ اَدب جي ڪهڙي جاءِ آهي، لوڪ اَدب جون مکيه صنفون گهڻيون آهن، اُنهن ۾ پهاڪا چوڻيون ۽ محاورا ڪهڙيءَ شاخ هيٺ اچن ٿا، ٻوليءَ جي بناوٽ ۾ اُنهن جي ڪهڙي اهميت آهي، اهڙن سوالن تي تفصيلوار بحث مون پنهنجي هڪ ڪتاب ۾ ڪيو آهي، جيڪو زير اشاعت آهي. هن مضمون ۾ انهن مان ڪجھ موضوع کڻي، اُنهن تي مختصر طور ويچار پيش ڪجن ٿا.