سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ - اصطلاح ۽ پهاڪا - ڀيرومل مھرچند آڏواڻي

سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ - اصطلاح ۽ پهاڪا

ڀيرومل مھرچند آڏواڻي

سنڌيءَ ٻوليءَ جو ڳچ جيترو خزانو، سندس اصطلاحن ۽ پهاڪن ۾ سمايل آهي. اڪثر انهن ۾ نج سنڌي ڪم آيل آهي. هن وقت تائين فقط ڏيڍ هزار کن پهاڪا ڇپجي پڌرا ٿيا آهن. مصنف هيستائين ايترا ٻيا به ڪٺا ڪيا آهن، پر پهاڪا اڃا گهڻا آهن ۽ منجهن وڏي فيلسوفي سمايل آهي. پهاڪن ڪم آڻڻ ڪري مضمون سلوڻو ۽ سوادي ٿئي ٿو، ۽ ساڳئي وقت انهن مان سڌ پوي ٿي ته جنهن ملڪ ۾ اهي چوڻ ۾ اچن ٿا، تنهن جي ماڻهن جا مذهبي يا ڌرمي خيال، پنگتي رسمون ۽ ٻيا دستور ڪهڙا آهن- جهڙوڪ:

(۱) ”لکيو منجهه للاٽ قلم ڪياڙيءَ ۾ نه وهي“-  هيءُ پهاڪو ڄاڻائي ٿو ته اسين سنڌي ماڻهو تقدير يا قسمت کي مڃون ٿا، ۽ ائين ڄاڻون ٿا ته ڌڻيءَ جي پاران جيڪو ٿيڻو هوندو، سو اوس ٿيندو.

مٽارن جو موت، ويندي جي ويرم - محبوب علي سمون

مٽارن جو موت، ويندي جي ويرم

ڇا شاھ لطيف جو چيل آھي؟

محبوب علي سمون

سنڌ جي قديم تاريخي شھر مٽياريءَ (متعلوي) جي باري ۾ ھيءُ پھاڪو ھر ڪنھن ٻڌو ھوندو. پر اڄڪلھ گھڻا ماڻھو ان جو غلط مفھوم پيش ڪن ٿا، جيڪو مٽياريءَ جھڙي ادبي ۽ مذھبي شھر تي ھڪ بد نما داغ آھي. ان لاءِ ضروري آھي ته ھن پھاڪي جي چڱيءَ طرح ڇنڊ ڇاڻ ڪجي ته جيئن ننڍو توڙي وڏو ھن پھاڪي جي حقيقت کان واقف ٿي وڃي. ھن پھاڪي جو لفظي مطلب ھيءُ آھي ته؛ مٽياري شھر ۾ جيڪو به ويو، اتي موت ھن لاءِ تيار ويٺو آھي. فقط وڃڻ جي دير آھي.

جو پن منگ ۾ مزو آ، سو ست رڇي طعام ۾ ناھي. شھربانو ڪاڪا

جو پن منگ ۾ مزو آ، سو ست رڇي طعام ۾ ناھي.

شھربانو ڪاڪا

هڪڙي بادشاھ، هڪڙي فقيرياڻيءَ سان شادي ڪئي. راڻي صاحبه، محل جا ست رڇي طعام نه کائي. بادشاھ سلامت حيران ٿيو ته؛ ”هيءَ کائي ڇا ٿي؟“

نيٺ رات جو جاسوسي ڪيائين. خبر پئي ته؛ محل جي بورچيخاني مان بچيل مانيءَ جا ڀور کڻي، محل جي درين ۾ رکي، پوءِ الله جي نالي جي سين هڻي، اتان کڻي کائيندي هئي. يعني پني کائيندي ھئي.

زبان زد شاھ - ڊاڪٽر اياز قادري

زبان زد شاھ

ڊاڪٽر اياز قادري

ڪنھن به ملڪ ڏي جي ڏسبو ته ان ملڪ ۾ ڪيترا ئي شاعر ستارن وانگر چمڪندڙ نظر ايندا. پر ھر ڪنھن کي پنھنجو پنھنجو درجو آھي. انھن شاعرن مان ڪي اھڙا آھن، جن جي مقبوليت ڪنھن خاص طبقي تائين آھي. ٻيا اھڙا آھن، جي خاص ۽ عام ۾ مقبول آھن. انھن جي شعرن مان، محلن ۾ رھندڙ امير ۽ جھوپڙين ۾ رھندڙ فقير، ھڪ جھڙو مزو حاصل ڪن ٿا. ھر شاديءَ ۽ خوشيءَ جي موقعي تي، مجلس ۽ اڪيلائيءَ ۾، سفر ۽ گھر ۾، ميلاپ ۽ وڇوڙي وقت، سندن شعر پڙھيا وڃن ٿا. پر ان مقبوليت وارن شاعرن ۾ ڪي وري اھڙا شاعر آھن، جن سان اسان جي ايتري ته ويجھڙائي ۽ گھاٽائي ٿي وڃي ٿي جو ھو اسان کي ھر وقت ياد رھن ٿا. سندن بيت يا شعر، اسان جي زبانن تي ايتري قدر ته چڙھي وڃن ٿا، جو اسان کين ھر گھڙيءَ ويٺا ياد ڪيون. ٿوري گھڻي ڳالھ تي سندن بيت يا شعر منھن مان ائين نڪري وڃن، جيئن ڪو پھاڪو يا محاورو. انھن شعرن جو رتبو، پھاڪن ۽ محاورن جھڙو ٿي وڃي ٿو.

اسان جون چوڻيون - ڊاڪٽر اياز قادري

اسان جون چوڻيون

ڊاڪٽر اياز قادري

اسان جي سنڌي ٻوليءَ ۾ جتي ٻيون خوبيون آھن، اتي پھاڪن، اصطلاحن ۽ محاورن جي به ڪمي ڪين آھي. حقيقت ته ھيءَ آھي ته اسان جي ٻوليءَ ۾ چوڻيون ايتري قدر آھن، جو اسان ڪنھن به ڳالھ کي سون رنگن ۽ ڍنگن ۾ ادا ڪري سگھون ٿا. جيڪڏھن انھن چوڻين کي ڪٺو ڪيو وڃي ته جيڪر چڱا جلد جڙي وڃن. پر ان لاءِ ڪنھن مانجھي مڙس جي گھرج آھي، جو ان ڪم لاءِ سندرو ٻڌي.

وڏڙا ويچارا جنھن وقت پاڻ ۾ چوياري ڪندا ھئا، تنھن وقت گھڙيءَ گھڙيءَ سندن وات مان سياڻپ جا سخن پيا نڪرندا ھئا ۽ سندن چوڻين جي رس سان چوياريءَ جو رنگ چئوڻو ٿي ويندو ھو... ”ويا سي وينجھار، ھيرا لعل ونڌين جي...“ اڄ اسان جي ڳالھ ڪنداسين ته ڪو انگريزي پھاڪو يا اصطلاح کڻي ڦھڪائينداسين، پوءِ ”وھي نه وھي وٺ رينگٽ کي.“

ڪوھستان؛ وٺو ته پرستان، نه ته مڙھن جو مڪان.

ڪوھستان؛ وٺو ته پرستان، نه ته مڙھن جو مڪان. (ڪوھستاني، چوڻي)

رخمان گل پالاري

ڪوھستان؛ سنڌ جي اولھائين، کير ٿر جي جابلو پٽي. منجھس، برساتي نديون نالا آھن، جيڪي مندن تي پاڻيءَ سان ڀرجي وھن. زندگيءَ جو ڪار وھنوار ان پاڻيءَ تي آھي.

ڪوھستان جي اندر، اگر مندائتن مينھن، پلر جي پالوٽ سين، پوٺا پٽ ريجايا ته پھريندو پرين جو سائو ويس. جي ڏڙھ ڏينھن کانيا، ۽ ملڪ ڏڪاريو ته پوءِ ٿيندو لاشن جو ديس.[1]

پاڻيءَ سان زندگي آھي. روھ، جبل، پوٺا، ٿر، وارياسو وغيرھ اھڙا علائقا آھن، جتي درياھي پاڻي نه ٿو پڄي. اتي جون زمينون، وٺي تي آباد ٿين ۽ زندگيءَ ۾ رونق اچي.

مطلب؛

۱ . زندگيءَ جو دارومدار، پاڻيءَ تي آھي.

۲ . وٺو ته ٿر، نه ته بر.

۳. ٿر وٺو، ڏولائو لٿو.

---

[1] (رخمان گل پالاري جي مقالي، ’ڪوھستاني لھجو‘، ڪلاچي جرنل، جون ۲۰۱۰ع، شاھ عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي، تان کنيل)

قرض بابت پھاڪا ۽ چوڻيون

قرض بابت پھاڪا ۽ چوڻيون

حسن نثار/ انجنيئر عبدالوھاب سھتو

مختلف زبانن منجھ، قرض بابت، مختلف ۽ انوکا پھاڪا يا چوڻيون موجود آھن. ھيٺ ڏنل پھاڪن، چوڻين ۽ محاورن تي ھر ھڪ متفق آھي.

۱ . قرض سے موذی مرض کوئی نہیں۔

قرض کان وڌيڪ موذي/ ايذائيندڙ مرض ڪونھي.

مطلب؛

۱ . قرض؛ مرض.

۲. قرض جھڙو مرض ناھي.

طبی کہاوتیں - حکیم سعید صاحب

طبی کہاوتیں

حکیم سعید صاحب

یہ نظم آج سے ۳۵ سال قبل کہی گئی تھی

جہاں تک کام چلتا ہو *غذا* سے،

وہاں تک چاہیے بچنا *دوا* سے۔

اگر *خوں* کم بنے، *بلغم* زیادہ،

تو کھا *گاجر، چنے ، شلغم* زیادہ۔

*جگر کے بل* پہ ہے انسان جیتا،

اگر ضعف جگر ہے کھا *پپیتا*۔

*جگر* میں ہو اگر *گرمی* کا احساس،

*مربّہ آملہ* کھا، یا *انناس*۔

اگر ہوتی ہے *معدہ* میں گرانی،

تو پی لے *سونف یا ادرک* کا پانی۔

تھکن سے ہوں اگر *عضلات ڈھیلے*،

تو فوراََ *دودھ گرما گرم* پی لے۔

جو دکھتا ہو *گلا نزلے* کے مارے،

تو کر *نمکین* پانی کے *غرارے*۔

اگر ہو درد سے *دانتوں* کے بے کل،

تو انگلی سے *مسوڑوں* پر *نمک* مَل۔

جو *طاقت* میں *کمی* ہوتی ہو محسوس،

تو *مصری کی ڈلی ملتان* کی چوس۔

شفا چاہیے اگر *کھانسی* سے جلدی،

تو پی لے *دودھ میں تھوڑی سی ہلدی*۔

اگر *کانوں* میں تکلیف ہووے،

تو *سرسوں* کا تیل پھائے سے نچوڑے۔

اگر *آنکھوں* میں پڑ جاتے ہوں *جالے*،

تو *دکھنی مرچ گھی* کے ساتھ کھا لے۔

*تپ دق* سے اگر چاہیے رہائی،

بدل پانی کے *گّنا چوس* بھائی۔

*دمہ* میں یہ غذا بے شک ہے اچھی،

*کھٹائی* چھوڑ، کھا دریا کی *مچھلی*۔

اگر تجھ کو لگے *جاڑے* میں سردی،

تو استعمال کر *انڈے کی زردی*۔

جو *بد ہضمی* میں تو چاہے افاقہ،

تو *دو اِک وقت* کا کر لے تو *فاقہ*۔

*لائف کو سپورٹ کریں*،

 یہ پیغام پیاروں تک پہنچائیں۔

سبيءَ جا پھاڪا ۽ چوڻيون - ڊاڪٽر داد محمد بروھي

سبيءَ جا پھاڪا ۽ چوڻيون

ڊاڪٽر داد محمد بروھي

پھاڪا

دنيا ۾ اهڙي ڪا به ٻولي ڪانهي، جنهن ۾ پهاڪا نه هجن ۽ نه وري ڪو اهڙو دؤر ٿي سگهي ٿو، جيڪو پهاڪن کان خالي هجي. پهاڪن مان نه رڳو وقت جي تاريخ جو پتو پوي ٿو،[1] بلڪ ملڪ جي عادات ۽ اطوار، رفتار ۽ گفتار، رسم ۽ رواج، ڪمال ۽ زوال، حرفت ۽ بدعت جو به جيئن جو تيئن پتو پوي ٿو. مطلب ته پهاڪا پنهنجي سماج جي آئيني جي حيثيت رکن ٿا. پهاڪن جو بنياد ڏندڪٿائون، مذهبي قصا، تاريخي واقعات، عام قصا، ڪهاڻيون ۽ نقل نظير ئي ٿي سگهن ٿا.[2] پھاڪا ٻهڳڻن جا ٻول سنڌ جي سياڻڻ جو آئينو آهن[3]. گهڻا پهاڪا ته هر دؤر تي ٺهڪي اچن ٿا.

پهاڪو اڪثر لفظي معنيٰ بدران ٻي معنيٰ ۾ ڪتب آندو وڃي ٿو. اهو ٻيو مطلب ئي اسان کي گهربل هوندو آهي، ڪجهه لفظي معنيٰ ۾ به استعمال ٿين ٿا، جن کي چوڻي چئبو آهي.[4]

بلوچستان جو هي خطو به سنڌي پهاڪن کان خالي نه آهي، جيڪي ان علائقي جي رهواسين جي عڪاسي ڪن ٿا. سنڌ جي پهاڪن تي ڪافي ڪم ٿيو آهي، پر بلوچستان ۾ موجود پهاڪن تي ڪو به ڪم ڪو نه ٿيو آهي، جن کي ڪٺو ڪرڻ جي ضرورت هئي، ان خيال سان اسان ڪوشش ڪري هت اهڙن پهاڪن کي لساني بحث هيٺ آندو آهي، جن تي اڳ ۾ ڪم ڪو نه ٿيو آهي. انهن مان ڪي پهاڪا پنهنجي عوامي مقبوليت سبب پوري سنڌ ۾ مروج ٿي چڪا آهن ۽ ڪي سنڌ جي پهاڪن سان هڪجهڙايون رکن ٿا، جن جي هت وضاحت به شامل ڪئي ويئي آهي.

مار؛ سنوار - مير الطاف حسين ٽالپر

مار؛ سنوار. (سنڌ، چوڻي)

مير الطاف حسين ٽالپر

اسان جي دعوي هوندي آهي ته اسان امن پسند ۽ عدم تشدد جا پوئلڳ ۽ پرچارڪ آهيون.

ٺيڪ...

لوڪ محاورا يا مثال عام ماڻهن جي روزمره زندگيءَ جو آئينو هوندا آهن. گهڻا مثال ڇڏي، فقط هڪڙو ئي مثال ٿا وٺون.

مارَ، سنوار آ.

مطلب صاف ظاهر آهي؛ ”تشدد، انسان کي سنواريندو آهي.“