تڏھن ٿي ملير مرڪي، جڏھن مول اٿس ماءُ

تڏھن ٿي ملير مرڪي، جڏھن مول اٿس ماءُ

(مجلس ملير سان مارڪو)

صالح محمد يار محمد سمون

مان پنھنجي مضمون جي عنوان ۽ حقيقت بيان ڪرڻ کان اڳ ۾ حاضرين بزرگن ۽ ھردلعزيز دوستن جي خذمت ۾ ھي ٻه اکر پيش ڪرڻ ضروري ٿو سمجھان.

اسان جي خوشقسمتيءَ جو، اڄ ڪھڙو نه سھائو سج اڀريو آھي، جو اڄوڪي ڏينھن جي خوشيءَ کي تصور ڪريون ٿا.

عام چوڻي آھي ته؛ ”موت ۽ ملاقات، اوچتا ٿين ٿا.“، ”لوچين، سي لھن.“ ۽ ”ڏورين سي ڏسن، اڱڻ عجيبن جا.“ قادر جا وڏا قرب، جنھن ورھن جا وڇڙيل، استاد ۽ شاگرد، دوست ۽ پاڙيسري، ھن نيڪ بخت جاءِ تي ھن محفل ۾ ھڪ ٻئي کي ملايا آھن. ھيءَ اھا پاڪ ۽ مقدس جاءِ آھي، جنھن جي سائي ۾ اڪثر اسين سمورا خصوصا مليرڀائي سڀ پڙھيا ۽ پليا آھيون.

منفي پرچار - امتياز احمد عرساڻي

منفي پرچار

امتياز احمد عرساڻي

پهاڪاتي ۽ محاوراتي ٻولي، زبان جو اصل چَسُ هوندي آهي. هڪ ئي لفظ ۽ جملي ۾ بيان ڪيل تشريح، ڪيترن ئي رخن کان پنهنجون معنائون ظاهر ڪندي آهي. صدين تي آڌاريل تجربا، آزمودا ۽ اثر لفظن کي پنهنجا اَرٿ ۽ منشا بخشيندا آهن ۽ چوڻيون، اظهاريندڙ جي مطلب کي طاقت ۽ قوت فراهم ڪنديون آهن. عزت افزائيءَ جو قول هجي يا ناڪاري نشاندهي، همت افزائيءَ جو محاورو هجي يا منفي پرچار، سموري ورجيس پنهنجي مطلب ۽ مراد ۾ گهڻ-پاسائين کان معنيٰ رکندي آهي. دورِ قديم، پنهنجي زماني جي ضرورتن آهر، اصطلاحي ٻوليءَ کي جنم ڏنو ۽ نئين جَــڳتُ وري پنهنجي رواج موجب، نيون معنائون ۽ مطلب گهڙيا! ماضِي ۽ حال وانگر، مستقبل ۾ به وقت سان گڏ جديد لاڙا متعارف ٿيندا رهندا ۽ انهن سان گڏ نڪور محاورا ۽ نيون چوڻيون به جڙنديون رهنديون. ڪجھ مثال ھيٺ پيش ڪجن ٿا.

ٽِلُومَل جو هَٽ - مير اعظم علي ٽالپر

ٽِلُومَل جو هَٽ (ورجيس)

مير اعظم علي ٽالپر

وڏا ڳالهه ڪندا آهن ته؛ اسان جي شهر ۾ ورهاڱي تائين، هڪ شخص سيٺ ٽِلومل رهندو هو. ان جو هڪ هٽ (دڪان) به هو. سيٺ ٽلومل جي هٽ تي ظاهري ڪاروبار مٺائي جو هو. ان تي اڪثر سيرو ۽ پاپڙ، ننڍا وڏا شوق سان کائيندا هئا. سيٺ ٽلومل غريب غربي جي هر وقت مدد به ڪندو هو. ان کانسواءِ هر اوکي سوکي ويل، هر ڪنهن جي ڪم به ايندو هو. علائقي جا زميندار ۽ هاري ناري، سيٺ ٽلومل جي هٽ تان هر وقت، پنهنجي ٻني ٻاري ۽ فصل پوکڻ سان گڏ شادي مرادي ۽ بيماري بڙي جي دوا دارون لاءِ قرض پکو وٺندا هئا. ان کانسواءِ ڪجهه ناليوارا ماڻهو، سيٺ ٽلومل کان قرض وٺي جشن پاڻي به ڪندا هئا. ان ڪري پنهنجا پئسا تيل ڪرڻ وارا، هميشه سيٺ کان نئين ايندڙ فصل جي آسري تي نئون قرض وٺي، پنهنجو گاڏو هلائيندا هئا.

گھاٽي سرنھن - ٻانڀڻ عبدالرزاق ڀنگو بھڻ

گھاٽي سرنھن

ٻانڀڻ عبدالرزاق ڀنگو بھڻ

ھيءُ سنڌ جو مشھور و معروف پھاڪو، سڀڪنھن پنھنجي زندگيءَ ۾ ٻڌو ۽ چيو ھوندو.

ڪڏھن ڪنھن ماڻھوءَ کي ڪنھن ٻئي ماڻھوءَ کان نقصان پھچندو آھي يا ڪو ڪنھن کي دلاسو ڏيئي ڌڪ ڪڍندو آھي، تڏھن اڪثر ڪري ھن پھاڪي جو استعمال ٿيندو آھي. صحيح ۽ سچو پھاڪو ھن ريت آھي؛ ”ڪم سو منھنجو ٿيو، باقي تنھنجي سو گھاٽي سرنھن ڏٺم.“

پهاڪن پچار - ’پروانو‘ سومرو

پهاڪن پچار

’پروانو‘ سومرو

ٻوليءَ جو خزانو کولجي ٿو ته ڪيترا ئي ھيرا، جواھر ۽ موتي ملن ٿا. اھڙن ھيرن ۽ من موھيندڙ موتين کي ڪي صراف ۽ سالڪ ئي سڃاڻي سگھن ٿا ۽ ملھ ڪٿي سگھن ٿا. جھڙي تھڙي جي جاءِ ڪانھي. پھاڪا، چوڻيون، محاورا، اصطلاح، استعارا، تشبيھون، ٻٽا لفظ، مرڪب لفظ، متضاد لفظ ۽ ٻوليءَ جا اھڙا ٻيا کوڙ سارا جواھري جزا ٻوليءَ جي سکئي ستابي ھجڻ سان گڏ ان جي سھڻائپ جو سبب بنجن ٿا ۽ ٻوليءَ کي ٻھڪايو وجھن ٿا. انھيءَ ڏس ۾ سنڌي ٻولي پنھنجو مٽ پاڻ آھي. سنڌي ٻوليءَ ۾ پھاڪن، چوڻين، محاورن ۽ اصطلاحن جو اڻ ميو مواد موجود آھي. ٻوليءَ جي باغيچي ۾ ٽڙيل گلڙن وانگر سموري سماجي وايومنڊل کي سونھن ۽ سرھاڻ سان واسين پيا. اھڙن سندر گلڙن جي بيشمار ھجڻ ڪري ھيءَ ٻولي شاھوڪار ھجڻ سان گڏ سھڻي ۽ سيبتي ٻولي بنجي پئي آھي. جڏھن اھڙي قسم جي ٻولي لکي، پڙھي ۽ ڳالھائي وڃي ٿي ته ان کي ”ورجيسي ٻولي“ چيو وڃي ٿو. ورجيسي ٻوليءَ ۾ پھاڪن ۽ چوڻين کي وڏي اھميت حاصل آھي، جيئن اونداھيءَ ۾ سوجھري کي. ورجيسي ٻوليءَ جي معني ئي آھي ٺھيل ٺڪيل ۽ سينگاريل ٻولي. پھاڪا، چوڻيون، محاورا، اصطلاح، استعارا ۽ تشبيھون، ٻوليءَ جو لباس به آھن ته سينگار باڪس پڻ، جيڪي ٻوليءَ کي گھونگھٽ ۾ سينگاري ويھاريل ڪنوار جھڙو بنائين ٿا. پھاڪي ۽ چوڻيءَ ۾ ڪھڙو فرق آھي ۽ ڪنھن سرجيا آھن؟ اھو به ھڪڙو سوال آھي. پھاڪو ڇا آھي؟ ان بابت ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻيءَ جي راءِ آھي ته؛ ”پھاڪو لفظ جي لغوي معني آھي؛ پھ ڪري يا سوچي سمجھي اچاريل ٻول. ليڪن اصطلاحي معني ۾ ھڪ عام چوڻيءَ کي پھاڪو چيو ويندو آھي. يعني اھڙو جملو جنھن ۾ ڪنھن ڳالھ يا نتيجي واسطي ھڪ ”مثل“ ڪري دھرائڻ عام ھجي. ان جي مختصر وصف ھيٺينءَ ريت بيان ڪري سگھجي ٿي. عوامي ٻوليءَ جي ھر اھا مقبول، سادي مگر مائيدار ڪھاوت جنھن کي ڳالھ ۾ زور پيدا ڪرڻ يا نقطي کي نروار ڪرڻ لاءِ ڪتب آندو وڃي ٿو، تنھن کي پھاڪو چئجي ٿو. اھو ايتريقدر ته دلنشين ۽ عام فھم آھي جو ڳالھائيندڙ ان کي بي ڌڙڪ استعمال ڪري ٿو ۽ مخاطب دماغ کي ڪنھن زور ڏيڻ کان سواءِ ان جو مطلب به سمجھي وٺي ٿو.“ (ڪتاب سنڌي ورجيسي ٻولي صفحو نمبر ۱۶). ڊاڪٽر غلام قادر سومري به پھاڪن ۽ چوڻين کي ھڪ شيءَ ڄاڻايو آھي: (ڪتاب سنڌي ٻولي ۽ ان جي سکيا صفحو نمبر ۱۲۱) جڏھن پھاڪي ۽ چوڻيءَ جي اھڙي وصف پڙھي بس ڪجي ٿي ته پوءِ من ۾ مونجھارو موجود رھي ٿو ته پھاڪو ڇا آھي ۽ چوڻي ڇا آھي؟ ڇو ته پھاڪي سان گڏ لفظ چوڻيءَ کي ”۽“ جي واڌاري سان لکي الڳ ظاھر ڪيو وڃي ٿو، جنھن مان ظاھر ٿئي ٿو ته اھي ھڪ نهمپر ٻه وٿون آھن. جيڪڏھن اھي ٻه الڳ وٿون نه ھجن ته پوءِ انھن تي مختلف نالا رکڻ جي ضرورت ڪھڙي؟ ورجيسي ٻوليءَ جي ٻين ڪتابن جو مطالعو ڪجي ٿو ته انھن ۾ پھاڪن سان گڏ چوڻيون، محاورا ۽ اصطلاح به ملن ٿا، جن کي جداري صورت ۾ نه لکيو ويو آھي ۽ نيٺ منجھي ٿو پئجي ته پھاڪو ڪھڙو آھي، چوڻي ڪھڙي آھي، محاورو يا فقرو ڪھڙو آھي ۽ اصطلاح ڪھڙو آھي. اھڙي مام صديق منگئي جي ڪتاب ”ڦلواڙيءَ“ ۾ به موجود آھي. جنھن ۾ پھاڪن، چوڻين، محاورن ۽ اصطلاحن کي ملائي ”مڪس پليٽ“ جي صورت ۾ پيش ڪيو ويو آھي. عجيب صورتحال اھا آھي جو جڏھن پھاڪن، چوڻين ۽ محاورن بابت مختلف ڏاھن جا ڏنل رايا پڙھجن ٿا ته لٿي پٿي سڀني جزن جي معنيٰ ۽ مفھوم ساڳيو ٿو بيھي ۽ لغتن ۾ به لڳ ڀڳ ساڳي معنيٰ ٿي ملي. منھنجي خيال ۾ پھاڪو ڪنھن ڏاھي ماڻھوءَ جو مشاھدي ماڻڻ ۽ تجربي کان پوءِ سوچي سمجھي چيل ڏاھپ ڀريا ٻول آھن، جن کي سمجھڻ لاءِ ذھن تي ڪو خاص زور ڏيڻو ڪو نه ٿو پوي، جيئن ”اھو ڪي ڪجي، جو مينھن وسندي ڪم اچي.“ چوڻي وري تجربي ۽ مشاھدي جي آڌار تي ڪنھن وينجھار جي واتان اچانڪ نڪتل گفتو يا ڪھاوت آھي، جنھن کي ھو انھن حالتن ۽ ڪيفيتن مان گذرندي بنا ڪنھن رک رکاءَ جي في البديھ چئي ٿو وجھي. اھا چوڻي پوءِ عوامي ٻوليءَ ۾ استعمال ٿيڻ شروع ٿيو وڃي، جنھن ۾ پھاڪي جيترو فلسفو ۽ سگھ ڪانھي. جيئن ”زال جھور ته به اکين جو نور.“ باقي محاوري لاءِ اھو چئي سگھجي ٿو ته اھو به پھاڪي ۽ چوڻيءَ کان الڳ شيءِ آھي، جنھن ۾ خيالن جي آڌار انھن ٻنھيشين کان ھلڪي ھوندي آھي. گرامر موجب اھو ڪڏھن جملي جو جزو به بنجي ٿو. اھو ٻوليءَ جي عام رواج مطابق معنيٰ ڏئي ٿو، جيئن ”زراعت، عبادت“.

چُونڊ سنڌي پهاڪا ۽ اصطلاح - ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو

چُونڊ سنڌي پهاڪا ۽ اصطلاح

ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو 

پهاڪي، اصطلاح، ورجيس، چوڻيءَ ۽ محاوري سان جملو خوبصورت ۽ پُر معنيٰ بنجي ٿو. سمجهڻ ۾ نه رڳو آساني ٿئي ٿي، بلڪ عبارت وڻندڙ لڳي ٿي. جيڪڏهن ڪنهن تحرير يا گفتگو ۾ ڪو به پهاڪو يا اصطلاح نه هوندو ته اُها ٻُسي ڦِڪي ۽ ڪوجهي لڳندي. اِن لاءِ هي ٻه جملا ڀيٽي ڏسبا ته ڳالهه واضح ٿي ويندي:

۱.      آنڊن جا واهي گدڙ.

۲.     فلاڻو بي ايمان آهي.

سنڌي جاتيءَ کي سنڌي پھاڪن جي سوغات -چيتنرام بولچند ٽھلراماڻي

سنڌي جاتيءَ کي سنڌي پھاڪن جي سوغات

گڏ ڪندڙ: چيتنرام بولچند ٽھلراماڻي

(ھيءُ ڪتاب، ۱۹۸۳ع ڌاري انڊيا ۾ ڇپيو. جيڪو ھت اڻ لڀ ھيو. ان جو ھڪڙو ڇاپي نسخو، ھن وقت قاسميه لائبرري ڪنڊيارو ۾ موجود آھي. سائين ڊاڪٽر محمد ادريس سومرو السندي صاحب جن کان ان جي فوٽو اسٽيٽ ڪاپي راقم کي موصول ٿي آھي.

ليکڪ جو واسطو، ساھتيءَ جي شھر ڀريا سان پڻ ھيو جو سندس امڙ ۽ ناناڻا اتان جا ھيا. ان ڪري به ھن ڪتاب جي منظر عام تي آڻڻ جي اشد ضرورت ھئي جو اڳي ساھتيءَ سان وابسته پھاڪن ۽ چوڻين جو فقط، ڪيرت مھرچنداڻيءَ جو لکيل ھڪڙو ڪتاب، چونڊ سنڌي چوڻيون، ڇاپي صورت ۾ عام آڏو آيو آھي. مرحوم غلام قادر سومرو جو واسطو به ساھتيءَ جي شھر ٺاروشاھ سان ھيو، جنھن پڻ ساھتيءَ جا پھاڪا ۽ چوڻيون ڪٺيون ڪري ڪتاب ترتيب ڏنو ھيو، جيڪو شايد ڇپجي نه سگھيو جو راقم جي نظر تي نه چڙھيو آھي.

بھرحال، چيتنرام بولچند ٽھلراماڻي جو ترتيب ڏنل ڪتاب، سنڌي جاتيءَ کي سنڌي پھاڪن جي سوغات، قارئين جي استفادي لاءِ، اي-ورشن جي صورت ۾، الفابيٽ ترتيب سان، پيش ڪجي ٿو. - انجنيئر عبدالوھاب سھتو)

پارس کاڻ - توحيد- ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ

پارس کاڻ

باسمه تعالى

ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ

(مرحوم لعلڻ خان لغاري، هڪ اڻ پڙهيل داناءُ هو. بنده جو سڱ ۾ نانو هو. مگر آءٌ کيس پٽن جهڙو پيارو هوس. انهيءَ ڪري ننڍڙي هوندي ئي منهنجي ذهني تربيت جي هر طرح ڪوشش ڪيائين. هر ڪچهريءَ ۾ پاڻ سان گڏ وٺي ويندو هو ۽ ڪچهريءَ جا آداب سمجهائيندو هو. هر ڳالهه جي ڳڻ ڪندو هو ۽ پڇندو هو ته ڳالهه کي سمجهيئي. هميشه چوندو هو ته: ”معنيٰ ڏي ڌيان ڪر، جو معنيٰ عقل جو منڍ آهي“. خوش طبعي وچان چوندو هو ته ”ڳالهه جو ڳاٽو جهلجي“ يعني ته ان کي پوريءَ طرح پرکجي. چوندو هو ته: ”ڏٺل واقعو هر ڪو بيان ڪري ۽ ٻڌل ڳالهه هر ڪو ٻڌائي، پر داناءُ اهو جو اڻ ڏٺي اڻ سـُڻي ڳالهه ٻڌائي.“ ڪا ڳالهه وڻندي هيس ته چوندو هو ”فلاڻي واهه جي ڳالهه ڪئي! ڳالهه جو سنگ وڍي ڇڏيائين!“ سندس انهن نقطن ۽ سمجهاڻين ننڍپڻ ۾ ئي هڪ قسم جو ادبي ذوق پيدا ڪيو. نوان بيت ۽ نيون ڪافيون، نيون ڳجهارتون ۽ نيون ڳالهيون منهنجي لاءِ ڄڻ سوکڙيون ٿي پيون. ڳالهين ٻڌڻ ۽ ڳولڻ جو شوق جاڳيو. جڏهين به ڪو نئون بيت يا نئين ڳالهه پئي معلوم ٿي ته ياد ڪري ٿي ڇڏيم يا لکي ٿي ڇڏيم.

پھاڪو ڇا کي چئجي - اظھر گيلاني

پھاڪو ڇا کي چئجي

اظھر گيلاني 

زندھ پھاڪو اھڙي وڻندڙ لفظن جي ميڙ کي ڪوٺيو وڃي ٿو، جنھن ۾ راز ۽ رمزون، معني، ڳجھ جي ڳالھين جو ذڪر، سچ ۽ حقيقت سمايل ھجي. پھاڪي جي پلاند ۾ سماجي حقيقتون ۽ انسانن کي پيش آيل واقعات، زماني جا حادثات ويڙھيل ھوندا آھن. انھن جي دھرائڻ سان نه صرف نثري جملو خوبصورت ۽ چست، وڻندڙ ۽ جاذب ٿئي ٿو، مگر انھن جي دھرائڻ سان سماجي برائي، سماجي ڀلائي، ملڪ ۽ ملڪي ماڻھن جي ڪا تاريخ، اچي جاءِ والاريندي آھي. پھاڪي ۾ سھڻا سخن، ۽ ڪارائتا قول سمايل ھوندا آھن. سنڌي زبان جي قدامت ۽ وسعت ان جي ورجيسن، محاورن، چوڻين ۽ پھاڪن مان ملي ٿي. ھن مختصر مضمون ۾ صرف پھاڪي جي صورت ۽ ساخت، نموني ۽ گھاڙيٽي جو ذڪر ڪيو ويندو.

نئين فڪر ۽ خيال جو سرجيندڙ - امتياز احمد عرساڻي

نئين فڪر ۽ خيال جو سرجيندڙ

امتياز احمد عرساڻي

هر دور ۾ لفظ ۽ اصطلاح پنهنجي معنيٰ، منشا ۽ معيار مٽائيندا رهندا آهن. ڪلهه جي صحيح ڳالهه، اڄ غلط ۽ ڪلهه جي غلط ڳالهه اڄ صحيح ثابت ٿي چڪي آهي. ڪلهه جون سٺايون، براين ۾ جڏهن ته برايون، سٺايون بنجي ويون آهن. ماضي جي اخلاقيات، اڄ بداخلاقي چوائي ٿي، جڏهن ته اڄوڪي اخلاقيات، ماضيءَ ۾ بداخلاقي ليکبي هئي. جيڪي معيار، گذريل دور ۾ ساهميءَ جي پهرين پلڙي ۾ پيل هوندا هئا، اهڙن ڪيترن ئي معيارن جو وزن، ساهميءَ جي ٻئي پلڙي ۾ پئجي چڪو آهي. ائين کڻي چئون ته؛ زماني سان گڏ، اسان جي سوچ، سمجهه، فڪر جا سمورا معيار مسلسل مَٽجي رهيا آهن ته غلط نه ٿيندو. اهو سلسلو سدائين کان جاري آهي ۽ انهن معيارن جو وقت جي وهڪري سان گڏ مَٽجڻ ۽ ڦرڻ گهرڻ اڻٽر آهي.