پهاڪا ۽ اصطلاح
ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ
ٻوليءَ ۾ پهاڪن ۽ اصطلاحن جي استعمال سان ٻوليءَ
جي وسعت ۽ هڪ مڪمل ادبي زبان هئڻ جي خبر پوي ٿي. جڏهن به ڪنهن قوم يا ملڪ جي ماڻهن
۾ ڪي تاريخي واقعا ۽ ڳالهيون عام خاص جي زبان تي اچي وڃن ٿيون ته ان ۾ موقعي مطابق
چيل گفتا ۽ جملا مشهور ٿي ٿا وڃن ۽ انهن چوڻين کي پهاڪا چئبو آهي.
گِدڙ چڙهيو گهوڙي، لومڙ لوڏي ٻانهن!
جوڪ در جوق
وزير علي سرڪي
هائو ٻيلي ٻلي هلي آهي هرڻي جو شڪار ڪرڻ. ڇو نه ڪري، ننڍڙو
شينهن جو ٿي. ٻلي هوبهو اھڙي آهي جهڙو شينهن. جيئن چئبو آهي فلاڻي کي اهڙو هم شڪل پُٽ ڄائو آهي، ڄڻ نڪ مان چيري ڪڍيو هجئين.
شينهن چيو؛ شڪر ٿيو جو قد نه ٿو وڌيس، سو منهنجي منهن مقابل نه ٿيندي ۽ چڱو ٿيو جو
ٻلو ناهي، نه ته منهنجو خير نه هجي ها. سوچيائين هن سان ڪو رشتو جوڙجي، چيائينس؛
مائي ٻلي! منهنجي امڙ ڪونهي “ماءُ نه ويائي، ماسي
ويائي” اڄ کان تون منهنجي ماسي آهين. ٻلي سوچيو؛ ههڙي سگهاري سردار جي جو
مان ماسي ٿيان ته واهه واهه. شينهن چيس: گهڻو غور ڪري گُهوري نه نهار. ڀاڻيجا شينهَن کي به پيارا ٿيندا آهن. منهنجي مائٽي
مڃ، ڊِڄ نه. اهو ٻڌي ٻلي کڻي ماٺ ٿي.
لفظ ’پھريون‘ ۽ ان سان سلهاڙيل ٻين صورتن جو اڀياس
ڊاڪٽر الطاف جوکيو
•
اڀياس جو پس منظر
سنڌي ٻوليءَ
۾ ڪافي لفظ، نحوي صورت ۾ شڪل تبديل ڪندا آهن، اهڙي تبديليءَ جو بنياد ڳالهائڻ واري
ٻولي آهي. مثال طور: ’مان ڪنڊياري وڃان ٿو‘ يا ’مان موري کان ٿي آيو آهيان‘ وغيره.
عام طور ڪافي سنڌي ڳالهائيندڙ اهو ئي سوال ڪندا آهن ته انهن جملن جي اهم لفظن کي
هيئن به ته پڙهي سگهجي ٿو: ’ڪنڊيارِي‘ يا ’مورِي‘ وغيره. هتي بيشڪ معياري لھجي جو
معاملو سامهون اچي ٿو، جنھن موجب ڳالهايو ۽ لکيو ويندو آهي. ان جملي ۾ جيڪڏهن ’ڪنڊيارِي‘
يا ’مورِي‘ لفظَ مؤنث هوندا ته انهن سان ’ءَ‘ يعني آخري مؤنث واري زبر /اَ/ لازمي
لڳندي. ان صورت ۾ جملا بيھندا: ’مان ڪنڊياريءَ وڃان ٿو‘ يا ’مان مورِيءَ کان ٿي آيو آهيان‘؛ جيڪڏهن اهي لفظ ’ڪنڊيارو‘ ۽
’مورو‘ آهن ته جملي جي بيھڪ سان ’ڪنڊياري‘ ۽ ’موري‘ بيھندو. ياد رهي ته انهن مٽيل
صورتن ۾ ’حرف جر‘ به سمايل آهي، جيڪو سنڌي ٻوليءَ جو مسلّم اصول آهي. جيئن ته اترادي
لھجي (Utradi dialect) جي ڪن
اپلھجن (accents) ۽ لاڙي
لھجي (Larri dialect) ۽ حيدرآباد
جي آسپاس جي اصلوڪن ماڻهن وٽ آخري سُر حذف ڪرڻ جي ڪار آهي، ان صورت ۾ ’ءَ‘ جو
استعمال گهٽ ڪيو وڃي ٿو، جنھن سبب لفظ جي اصل حيثيت بدلي وڃي ٿي. ساڳي ڪار ’هي‘
لفظ سان به ڪئي وڃي ٿي، جيڪو واحد مذڪر ۾ ’هيءُ‘، واحد مؤنث ۾ ’هيءَ‘ ۽ جمع- واحد
توڻي مذڪر- مؤنث ۾ ’هي‘ ڪم آڻڻ گهرجي. نحوي حالت ۾ ڪافي لفظ اهڙا ٿين ٿا، جيڪي
اصولي طور حرف علت (vowel letters) يا اعراب (diacritical mark) سان صورت تبديل ڪن ٿا، هتي صفت لفظ ’پھريون‘، واحد- جمع يا مؤنث-
مذڪر سبب ۽ حر ف جر لڳڻ جي حالت ۾ جملي جي نوعيت سان جيڪي صورتون وٺي ٿو، ان جو اڀياس
ڪيو ويندو ۽ صورتن جا معيار کڻي، چند لکڻين کي سامهون رکي، جاچيو ويندو.
ڪتاب: ’اشتقاقن جي لغت‘ جو تحقيقي جائزو
(عربي لفظن جو نمونو)
ڊاڪٽر الطاف
جوکيو
سال ۲۰۲۴ع ۾ سنڌي ٻوليءَ جي
بااختيار اداري پاران ڇاپِي ’سنڌي ٻوليءَ ۾ مروج، اشتقاقن جي لغت‘ پڙهڻ جو موقعو
مليو. هيءَ لغت نوجوان محقق ساجد چانڊيي تيار ڪئي آهي، جنھن ۾ ساڻس چند اديبن جا
مشورا به شامل آهن. وري مقدمي ۾ ڏٺم ته ليکڪ، سھڪاري دوستن جو شڪريو به ادا ڪيو آهي،
گڏوگڏ ماهر ايڊيٽرن جا نالا به ڏنا اٿائين، جن وٽئون کيس مشورا به مليا آهن ۽
رهنمائي به ٿي آهي؛ اها ڳالھه پڙهي رهندو افسوس ٿيو. منھنجي راءِ مطابق انھن تي ڪَک
رکي ها، ته ڀلو ٿئي ها!
ڪنڀارڪو هنر ۽ درٻيلو جا
ڪنڀر
مبين چنا
ڪنڀارڪو ڪم ايترو پراڻو آهي
جيتري انسان جي تهذيب. هن ڪم جا ۱۲ هزار
سال آڳاٽا نشان چين مان لڌا ويا آهن، جيڪي چڪ بدران هٿ سان ٺاهيل آهن، ۸ هزار سال مهر ڳڙھ ۽ سنڌ جي آمري واري دڙي وٽان هٿ سان مٽي جا ٺاهيل ٿانو لڌا
ويا آهن، جڏهن ته عراق ۾ ۴۰۰ ق م
جي دور جو چڪ هٿ آيو، عراق کانپوءِ اهو هنر ايران آيو جتي چڪ جي ڪجھ جديد صورت ٺهي،
مصر ۾ به ڪنڀارڪا ٿانو ۽ انهن کي پچائڻ لاءِ آوي هٿ آئي. ايران وٽان بلوچستان
ذريعي سيوهڻ ۾ ڪنڀارڪو هنر پهتو، جيڪو اپر توڙي وچولي سنڌ، لاڙ، ٿر، ڪڇ ۽ گجرات جي
مارواڙ علائقي ۾ پهتو.
گهڙا منجي
سنڌي سڀيتا جو اهڃاڻ
ڊاڪٽر الطاف جوکيو
گهڙا منجي، تڏهن جي گهرج آهي، جڏهن کان گهڙي/ دلي/ مٽڪي/ گهاگهر واري مٽيءَ
جي ٿانوَ جو رواج هئو. هاڻي ته اها گهر گهر مان گم ٿي ويئي آهي، نه ته اهو گهر نه
هوندو، جتي گهڙا منجي نه رهي هجي. گهڙا منجي، اهڙيءَ وٿُ کي چئبو آهي، جنھن تي گهڙو
يا دلو بچاءَ سان رکي سگهجي. ان گهڙا منجيءَ ۾ هڪ کان وٺي ڇھن دلن جي رکڻ جي جاءِ
هوندي آهي. هن کي هيٺان چار ٽيڙيل ٽنگون ٿينديون آهن، مٿان دلن رکڻ جو چَونڪُ ۽
پاسي ۾ گلاس يا ڪُپي اونڌي رکڻ لاءِ ڪاٺ جي ڪِلي لڳل هوندي آهي. اها پَٽ کان ٽي فوٽ
مٿي بيھندي آهي، ته جيئن ماڻهو سولائيءَ سان دلي/ گهڙي مان پاڻي اوتي سگهي. دلا يا
گهڙا ته ڪنڀر ٺاهيندو، پر اهي ڪٿي رکجن، ان لاءِ هيءَ وٿُ اڳواٽ ڊکڻ کان ٺھرائي ويندي آهي.
ڏاند گاڏي
سنڌي سڀيتا جو اهڃاڻ
ڊاڪٽر الطاف جوکيو
سنڌي سڀيتا ۾ ’ڏاند گاڏي‘ ڏاڍي دل لڀائيندڙ وَٿُ آهي. هن کي ڳوٺاڻو ته ڪم ڪارڻ
چاهي ٿو، باقي شھري ماڻهو ڏسڻ جي حد تائين گهرندا آهن. اهڙيون وَٿُون هن وقت وڃن ٿيون
گم ٿينديون، ان لاءِ سنڌ جي اهم عجائب گهرن ۾ ڏيکاءَ لاءِ رکيل آهن. هن وَٿَ جا ڪاريگر به مشڪل سان، سنڌ جي ڪن
علائقن ۾ هوندا، ان لاءِ ته ان جي گهرج گهٽجي ويئي. ماڻهوءَ، شارٽ ڪٽ جي چڪر ۾، پاڻ
کي کوهي وڌو آهي.
