سنڌ جي ثقافت پهاڪن جي آئيني ۾ - ڊاڪٽر ناهيد پروين

سنڌ جي ثقافت پهاڪن جي آئيني ۾

ڊاڪٽر ناهيد پروين

پهاڪا، چوڻيون ۽ اصطلاح، سنڌي ماڻهن جي دانائيءَ، ڏاهپ ۽ سياڻپ جو آئينو آهن. سنڌي ٻوليءَ جي پهاڪن مان، سنڌ جي تاريخ جو پتو پوي ٿو. نه رڳو اهو پر قديم وقت کان وٺي ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي، اٿڻي ويهڻي ۽ هلڻي چلڻيءَ جي پروڙ، پهاڪن مان پوي ٿي. مطلب ته سنڌ جي ثقافت جي عڪاسي، اسان جي ٻوليءَ جا پهاڪا ڪن ٿا. بظاهر اهي پهاڪا، تمام مختصر پر ادائيگيءَ وقت ڀرپور مفهوم ۽ معنيٰ کي ظاهر ڪن ٿا. انهن جي استعمال سان ڳالھ اختصار ۾ پوري ٿي وڃي ٿي ۽ اجائي ڊيگھ کان به جان ڇٽي پوي ٿي.

شاھ جي ڪلام ۾ آيل اصطلاح ۽ پهاڪا - سر ڪلياڻ ۽ سر يمن ڪلياڻ

شاهه جي ڪلام ۾ آيل اصطلاح ۽ پهاڪا

(سر ڪلياڻ ۽ سر يمن ڪلياڻ)

پروفيسر مظهر علي قريشي

شاهه جي اصطلاحن ۽ محاورن تي ڪم بنهه گهٽ ٿيو آهي. ڪم عالمن ايڪڙ ٻيڪڙ ان ڏس ۾ ڪونتل ڪڏايا آهن، جن کي مناسب پذيرائي نه ملي سگهي.

اسان محترم پروفيسر مظهرعلي قريشي صاحب کي ان موضوع تي لکڻ لاءِ عرض ڪيو، جنهن جي موٽ ۾، نهايت محنت ۽ جفاڪشيءَ سان هيءُ مضمون لکي موڪليو اٿائون. اسان اهو سلسلو جاري رکڻ چاهيون ٿا. ان سلسلي ۾، شاهه جي ڪنهن پارکوءَ کي اصطلاحن جي معنيٰ، مفهوم سان اختلاف هجي ته اهو لکي موڪلي. ان سان هڪ ته صحتمند تنقيد جو باب کلندو ۽ لطيف فهميءَ کي پڻ هٿي ملندي – ادارو[

شاهه جي ڪلام ۾ اصطلاح ۽ پهاڪا - سر کنڀات، سر سريراڳ ۽ سر سامونڊي

شاهه جي ڪلام ۾ اصطلاح ۽ پهاڪا

(سر کنڀات، سر سريراڳ ۽ سر سامونڊي)

پروفيسر مظھر علي قريشي

شاهه لطيف جي ڪلام مان هيءَ ڳالهه عيان آهي ته ان ۾ تجنيس حرفي تمام گهڻي ڪم آندل آهي. ان ڪري ڪنهن به بيت ۾ استعمال الفاظ هڪ قسم جا اصطلاح پيا معلوم ٿين ٿا. حالانڪ ڪيترا الفاظ، اصطلاح نه آهن، ليڪن اهي تجنيس حرفي ۾ ڪم آندل ڪلام جي وڏي نزاڪت کي نروار ڪندڙ آهن. شاهه جا محقق، ٻوليءَ جا پارکو ۽ عالم اديب، شاهه جا ڪيترا ئي بيت پهاڪن طور ڪم آڻيندا رهن ٿا. ان ڪري ڏسجي ٿو ته شاهه جو سارو ڪلام، اهڙين خوبين جو هڪ اکٽ خزانو آهي. هن مضمون ۾ سندس ڪلام مان ٽن سرن: (۱) سر کنڀات (۲) سر سريراڳ ۽ (۳) سر سامونڊيءَ جا اصطلاح ۽ پهاڪا قلم هيٺ آڻي، انهن جي معنيٰ کي سمجهائڻ جي حتي المقدور ڪوشش ڪئي وئي آهي. تاهم آ طفلِ مڪتب جي حيثيت ۾، سمجهان ٿو ته انهي ۾ ڪيتريون ئي غلطيون سرزد ٿي ويون هونديون، جنهن لاءِ اميد ته عالم ۽ اديب رهنمائي ڪندا.

شاھ لطيفؒ جي ڪلام ۾ اصطلاح ۽ پهاڪا

شاھ لطيفؒ جي ڪلام ۾ اصطلاح ۽ پهاڪا

(سر سهڻي، سر حسيني، سر ليلا چنيسر، سر مومل راڻو، سر ڪاموڏ ۽ سر گھاتو)

پروفيسر مظهر علي قريشي

شاھ لطيف جي رسالي ۾، ٻين قصن وانگر، سهڻي ميهار جو قصو صرف معمولي قصو نه آهي، پر ان ۾ وڏو راز ۽ لِڪُ لڪايو ويو آهي. جيئن ته شاھ صاحب هر هڪ ڪهاڻيءَ جو مختلف روحاني راز رکيو آهي. مثلا سريراڳ ۾ دنيا کي درياھ سان مشابهت ڏنل آهي. اهڙيءَ طرح سر سهڻيءَ اندر ساهڙ لفظ مان مراد آهي؛ مطلوب يعني محبوب حقيقي ۽ سهڻي مان مراد آهي طالب.

اردو محاورات کی ژالہ باری

اردو محاورات کی ژالہ باری

دس محاورات یاد کرنے کے لیے میں نے بڑے پاپڑ بیلے…

خوب ایڑی چوٹی کا زور لگایا…دن رات ایک کردیا…مگر شاید محاورات اور میرے دماغ کے درمیان چھتیس کا آنکڑا تھا …کہ اوّل تو کوئی محاورہ دماغ کی گرد کو بھی نہ پہنچ پاتا… لیکن اگر قدم رنجہ فرماتا بھی تو…جمعہ جمعہ آٹھ دن ہوتے نہیں اور وہ محاورہ ایسا غائب ہوجاتا… جیسے گدھے کے سر سے سینگ…پتا ہی نہ چلتا کہ اسے آسمان کھاگیا یا زمین نگل گئی۔خیر…! میں ہمتِ مرداں مددِ خدا کے اصول کے تحت حفظ ِمحاورات کے میدان میں کافی تگ و دو کرتا رہا…لیکن ڈھاک کے وہی تین پات…محاورات یا د ہوکے ہی نہیں دے رہے تھے…پتا نہیں یہ دماغ محاورات یاد کررہا تھا کہ بنارہا تھا… تھکاوٹ نے میرے دانت کھٹے کردیے… بس کیا بتاؤں! نانی یاد آگئی…اس تھکاوٹ نے ناکوں چنے چبوادیے…دانتوں تلے پسینا آگیا…دن میں تارے دکھائی د ینے لگ گئے…میں سمجھ گیا کہ یہ کوئی خالہ جی کا گھر نہیں… اور پھر… بیماری نے مجھے آگھیرا…!!

چور جي ڏاڙهيءَ تي تر

چور جي ڏاڙهيءَ تي تر

دلچسپ ۽ مزاحيا تاريخي پھاڪو

علي حيدر

پراڻي زماني جي ڳالھ آهي.

اڪبر بادشاھه وٽ هڪ وزير هوندو هو، جيڪو پاڻ کي وڏو اديب داناءَ ۽ عقلمند سمجهندو هو. اڪبر بادشاھه کي پنهنجي پيءُ هڪ منڊي ڏني هئي، جيڪا هن کي هميشه پنهنجي هٿ ۾ پاتل هوندي هئي.

هڪ ڏينهن ائين ٿيو جو اها منڊي گم ٿي وئي. اڪبر بادشاھه ڏاڍو پريشان ٿيو. ڇو ته هن کي ٻي ڪا پنهنجي پيءُ جي نشاني نه هئي.

ستي ته ڪتي، جاڳي ته جن، الله لوڪ امين چئي؛ ان جو نالو ئي نه ڳنھ.

ستي ته ڪتي، جاڳي ته جن،

الله لوڪ امين چئي؛ ان جو نالو ئي نه ڳنھ.

(ساھتي، چوڻي)

وھاب سھتو

ڪسوٽيءَ جي حساب سان، ڪي چوڻيون ٻن سٽن واريون به ھونديون آھن. ٻي سٽ، اڳيئن جي جواب ۾ ھوندي آھي.

ساھتيءَ جي علائقي سان تعلق رکندڙ ھيءَ چوڻيءَ پڻ ائين آھي.

جڏھن ته اتر سنڌ ۾ ان کي ڳجھارت پڻ چون ٿا، جنھن جي ڀڃڻي، باھ ٻڌائين ٿا. اھا به حقيقت آھي ته ڪن چوڻين جو بڻياد يا پاڙ، کوٽبي ته اھا ڳجھارت تي پڻ ٻڌل ھوندي آھي. جيئن باھ جيستائين ٻريل ناھي، نلڪ ٺريل ھوندو آھي. پر ڪٿان چوچڙي اٿي لڳي ته ڪمزور ڪکن، ڪانديرن ۽ ڪپھ کي ڀسم ڪرڻ ۾ سيڪنڊ ڪندي.

ملا جلال، ڪتو ٻلو حلال. (پھاڪو)

ملا جلال، ڪتو ٻلو حلال. (پھاڪو)

انجنيئر عبدالوھاب سھتو

ملا جلال، منطق جو ڪتاب آھي، جيڪو درس نظاميءَ جي آخري سال وارن کٿابين کي پڙھايو ويندو آھي. ان ڪتاب اندر، منطق، ڳالھائڻ جو ڏانءُ، دليل دلائل بازي، حوالا ڏيڻ، بحث مباحثا ڪرڻ جا سبق آھن. آخري سال ۾ ان ڪري پڙھايو ويندو آھي جو منجھس علم، بالغ ذھنن جي ڏانءَ جو ھوندو آھي. جنھن جا اعصاب مضبوط ۽ ارادا اٽل ھجن، سو سکندو ۽ اڳتي وڌندو آھي. ڪمزور اعصابن وارن جي ته ان ڪتاب پڙھڻ سان گھڻو ڪري ڪل ئي ٿڙي ويندي آھي.

ننڍڙي مري نه ماءُ، ٻڍڙي مري نه جوءِ،

ننڍڙي مري نه ماءُ، ٻڍڙي مري نه جوءِ،

ڪنت چڙيلي نا مري، مت جھڻڪ وھيڻي ھوءِ.

(اڻٽر سچائي، چوڻي)

انجنيئر عبدالوھاب سھتو

ڏکين لفظن جي معنيٰ. ڪنت؛ نوجوان مڙس. چڙيلي؛ نوجوان عورت. مت؛ متان. جھڻڪ؛ طعنو، مھڻو. وھيڻي؛ ڀاڙيندڙ

پھرين سٽ ۾ ٻن عورتن جو بيان آھي. ھڪڙي ماءُ، جيڪا پنھنجي ابھم / ننڍڙي ٻچڙي/ ٻارڙي جي سنڀال ڪندي آھي. جڏھن اھو ٻارڙو ڄائو ته اھا عورت مري وئي. ھاڻي ٻار تي ڇا وھندو واپرندو، ان صدمي جو اندازو، ان يتيم ٻار کي ياعمر ذھن تي طاري ھوندو. ڇو جو اھا عمر اھڙي آھي جو ان عمر ۾ ان عورت جي مدد جي کيس سخت ضرورت ھئي. ان صدمي جي، خبر ان ماڻھوءَ کان وٺڻ گھرجي، جنھن جي ماءُ، کيس ڄڻي، گذاري وئي ھئي.

ڪانءَ کي لڙ ۾ مزو. (اڻٽر سچائي، پھاڪو)

ڪانءَ کي لڙ ۾ مزو. (اڻٽر سچائي، پھاڪو)

انجنيئر عبدالوھاب سھتو

لڙ يا گوڙ گھمسان اندر، ھر ڪنھن کي به پنھنجي ھڻُ-وٺُ ھوندي آھي. پنھنجي ڪم ۾ ڌيان ھئڻ سبب، يا ٻين کي ڏسي وات ڦاٽل ھئڻ سبب، شين جي سنڀال ڏانھن توجه گھٽ ھوندو آھي. ڪنھن کي ڪا به خبر نه پوندي آ ۽ اوسان گم ھئڻ سبب، موڳائپ چڙھيل ھوندي آ. بشني به اھڙا ئي موقعا تاڙي ھٿڙي ھڻندا آھن. کيسي ڪترجڻ جي ٻين کي ته ڇا، مالڪ کي به خبر نه پوندي آ.

نه ڪنھن کي سونھن سڪايو آ، نه ڪنھن کي عقل منجھايو آ. (چوڻي)

نه ڪنھن کي سونھن سڪايو آ،

نه ڪنھن کي عقل منجھايو آ. (چوڻي)

انجنيئر عبدالوھاب سھتو

ھن چوڻيءَ جا ٻه حصا آھن. ھڪڙو سونھن بابت آھي، ٻيو عقل بابت.

پھرئين حصي مان مراد آھي؛ نه ڪير ڪنھن ٻئي جي سونھن ڏسي، پنھنجي سونھن مان بيزار ٿيو آ. نه ئي ڪير پاڻ کي ڪوجھو سمجھي ٿو. بلڪ ھر ڪو، آئيني ۾ پنھنجو چھرو ڏسڻ بعد، پنھنجي پاڻ کي يوسف ثاني سمجھي ٿو.

لتر پڄي چڪر سان، چڪر پڄي لتر سان. (سنڌ، پھاڪو)

لتر پڄي چڪر سان، چڪر پڄي لتر سان.

(سنڌ، پھاڪو)

انجنيئر عبدالوھاب سھتو

لتر؛ لتون ھڻندڙ، اٽون ھڻندڙ، يعني گڏھ.

چڪر؛ چڪ پائيندڙ، ڏھڙيندڙ، يعني ڪتو.

ڪتي جا ڏند قدرتي طور مضبوط ۽ ھڏي کي رڙڪڻ لاءِ ٺھيل آھن. انھن کي جيستائين چٻڻ لاءِ سخت شيءِ نه ملي ته ڪتو پيو نوس نوس ڪندو. عادتًا، ڪتو چڪ ھڻڻ کان نه مڙندو آ. ماڻھو آيو، ٻيو جانور آيو، چڪ ضرور ھڻيس.

کوھ جي ڏيڏر جھڙي سوچ - فقير عبدالرحيم چانڊيو

کوھ جي ڏيڏر جھڙي سوچ (ورجيس)

فقير عبدالرحيم چانڊيو

ھڪ شخص سمنڊ مان مڇي پڪڙي آيو ۽ ان کي پنھنجي گھر ۾ موجود کوھ ۾ وجھي ڇڏيائين.

ان کوھ ۾ ڏيڏرن جي حڪومت ھئي. ڏيڏرن جڏھن ھڪ نئين شيءِ کي ڏٺو ته پھرين کانئس ڊنا. گھٻراھٽ کان پري پري گھمڻ لڳا. آخر ھڪ وڏي ڏيڏر ھمت ڪئي ۽ مڇيءَ جي ٿورو ويجھو ويو ۽ پڇيائينس؛ ”تون ڪير آھين.؟“

مڇيءَ ٻڌايس ته؛ ”مان مڇي آھيان...!“

سنڌي ٻوليءَ ۾ پکين ۽ جانورن بابت پھاڪا ۽ چوڻيون.

سنڌي ٻوليءَ ۾ پکين ۽ جانورن بابت پھاڪا ۽ چوڻيون.

خادم رند

1.         آپ پِنان، گهوڙا ڳِنهان. (پاڻ پني، گھوڙا ڳنھي. ورجيس)

2.         اُٺ ٻڍو ته به، ٻه ڪنواٽ لھي. (چوڻي/ پھاڪو)

3.         اٺ ڀريو به رڙي، سکڻو به رڙي. (چوڻي/ پھاڪو)

4.         اُٺ پٺيان گِهنڊڻي. (اصطلاح)

5.         اٺ پنھنجي مُٽ ۾ ترڪي. (چوڻي/ پھاڪو)

6.         اُٺ پوي ڪڻڪ ۾ ته به ڪنڊا چُڻ چُڻ کائي. (عادت نه ڇڏي عادتي، علت مور نه جاءِ، اٺ پوي ڪڻڪ ۾، ڪنٽا چڻ چڻ کاءِ. (ٿري، چوڻي)

7.         اٺ تان وڃڻي لٿي، ته به اٺ ٿيو ھلڪو. (چوڻي/ پھاڪو)

8.         اُٺ جي چاڙھيءَ تي به لعنت، اٺ جي لاھيءَ تي به لعنت. (چوڻي/ پھاڪو)

9.         اٺ جي چوري، پکي ۾ ڇا لڪندي؟ (چوڻي/ پھاڪو)

10.      اٺ جي وات ۾ زيرو (ھئڻ). (اصطلاح)

11.      اٺ جي وات ۾ لوڻ وجھ ته به رڙي، ڳُڙ وجھ ته به رڙي. (چوڻي/ پھاڪو)

12.      اٺ چڙھيي، ڪڏهن نانگ کائي؟ (چوڻي/ پھاڪو)

13.      اٺ کي لاڻو، گهوڙي کي داڻو، مرد کي ناڻو، محبوب کي ماڻو. (چوڻي)

14.      اٺ نه پڄي، ٻورا لتاڙي. (ورجيس)

15.      اُٺ نه پڄي، ھڻي ٻورن لتون. (ورجيس)

16.      اٺين پيڙھيءَ اٺ جي، ماڪوڙو ماسات. (پھاڪو)